popblog - Piotr Siuda

Ten wpis to druga odsłona relacji z lektury książki Jeffreya C. Alexandra pt. Znaczenia społeczne. Tym razem skupię się na omówieniu paradygmatu Alexandra w badaniach kultury. Amerykanin niewątpliwie wyróżnia się oryginalnym podejściem, kiedy twierdzi, że formułowany przez niego tak zwany mocny program socjologii kulturowej (the strong program in cultural sociology) jest propozycją odmienną, a przy tym „lepszą” od tych, pojawiających się w ramach socjologii kultury. Abstrahując od kwestii mnogości tematów podejmowanych w ramach tej subdyscypliny, ogólnie zawyrokować można, że ujmuje ona kulturę jako zmienną zależną. Oznacza to ni mniej, ni więcej, że kulturę traktuje się jako uwarunkowaną twardymi charakterystykami systemu społecznego (struktury społecznej). (Przypomnę, że system społeczny stanowi domenę faktów społecznych, materialnych elementów społeczeństwa, wszelkich instytucji, takich jak na przykład władza). Stanowiący kulturę zespół znaczeń jest zawsze zależny od cech grup społecznych, które się akurat w danym momencie bada, czyli znaczenia zawsze odszyfrowuje się ze struktury społecznej albo redukuje do oderwanych opisów wartości czy norm konkretnych zespołów ludzkich. Należy sobie uświadomić, że wówczas kultura staje się czymś „ambiwalentnym” i „słabym”, bowiem poddana jest ona dyktatowi zmieniających się czynników tkwiących w systemie społecznym, jak również podlega „kapryśnym” aktorom, czyli jest determinowana przez system osobowościowy. W przeciwieństwie do takiego podejścia socjolog z Yale optuje za traktowaniem kultury w kategoriach zmiennej niezależnej koegzystującej „obok” systemu społecznego czy determinant osobowościowych. Zespół znaczeń może być w tym sensie badany w oderwaniu od tych części społeczeństwa, których kształt określa. W ukazywanym ujęciu kultura radykalnie się oddala od struktury społecznej (od systemu społecznego).

Mocny program w badaniu kultury zakłada silne przywiązanie do hermeneutycznej rekonstrukcji znaczeń, którymi kierują się ludzie. Wyraźnie podkreśla się tutaj konieczność stosowania takiego myślowego procesu, jaki obecny jest w przypadku geertzowskiego „gęstego opisu” symboli oraz relacji międzyludzkich. Alexander wprowadza do swojej analizy pojęcie czystego tekstu kulturowego (czyli właśnie czystego znaczenia), który należy analizować tak, jak gdybyśmy mieli do czynienia z tekstem literackim. Pomocne okazuje się tutaj wykorzystanie formalnych modeli tekstów, tak jak czyni się to na przykład w teorii gatunków literackich. Można zatem postrzegać znaczenia narosłe wokół jakiegoś zjawiska jako posiadające swój kod, czego dobrą egzemplifikacją jest wojna, zawsze opierająca się na opozycji „my”, czyli ci dobrzy, kierujący się słusznymi ideami, kontra „oni”, czyli ci źli. Jeśli chodzi o znaczenia zasadne jest również mówienie o narracji, czyli osadzeniu danego elementu życia społecznego w ciągłej i legitymizującej go opowieści. Odwołując się do przykładu wojny, narracja może być zbawienna lub apokaliptyczna. W pierwszym wypadku konflikt jest koniecznością, bo prowadzi – przez pokonanie wroga – do tryumfu słusznej sprawy gwarantującej powszechną szczęśliwość. W drugim przypadku mamy do czynienia z postrzeganiem starcia dwóch obozów jako sprzyjającego nieuchronnej katastrofie; wojna – nawet w słusznej sprawie – jawi się tutaj jako tragiczne poświęcenie.

Analizowanie kultury tak, jakby była ona tekstem, polega na braniu w nawias szerszych niesymbolicznych stosunków społecznych, o których powiedzieć można coś więcej dopiero w momencie, kiedy odkryje się ukryty wzorzec znaczeń. W tym sensie kultura przecina się z systemem społecznym czy osobowościowym i właśnie to założenie wyraźnie różnicuje podejście Alexandra od postulatów Clifforda Geertza. Ten pisał o konieczności analizowania znaczeń bez ich gruntownego osadzania w jakiejś szerszej teorii społecznej, natomiast zdaniem socjologa nie wystarczy tylko opisać kulturę na sposób tekstualny, konieczne jest bardziej strukturalne do niej podejście, zbudowanie ogólnej teorii kultury. Traktowałaby ona znaczenia zarówno z perspektywy partykularnej (jednostkowej), czyli pokazującej, jak przekładają się one na codzienne życie poszczególnych ludzi, ale i ujmowała je (znaczenia) uniwersalnie, jako pewną ramę ograniczającą całokształt życia społecznego. Odkrycie mechanizmów działania takiej ramy ma się przyczynić do lepszego zrozumienia struktury społecznej oraz dynamiki instytucjonalnej.